Најважните настани во регионот во 2023 година

ИЗБОРНИОТ ПОРАЗ НА МИЛО ЃУКАНОВИЌ И ДЕМОКРАТСКАТА СОЦИЈАЛИСТИЧКА ПАРТИЈА

– Мило Ѓукановиќ (61), кој доминираше на политичката сцена во Црна Гора повеќе од три децении, беше поразен во април во вториот круг од претседателските избори од Јаков Милатовиќ (37), млад економист од политичката група во подем, Движење Европа сега (ПЕС). На изборите, целата опозиција беше на страната на Милатовиќ против Ѓукановиќ и неговата Демократска партија на социјалистите (ДПС). Ѓукановиќ го прифати поразот, ја предаде власта и се повлече од функцијата претседател на ДПС, препуштајќи им ја на младите кадри. Следеа вонредни парламентарни избори на 11 јуни, на кои победи вонпарламентарното движење Европа сега на Милојко Спајиќ, исто така млад економист кој заедно со Милатовиќ започна популарен пакет економски мерки што доведоа до зголемување на платите. Спајиќ на изборите освои 25 отсто од гласовите, по што следеа долги и тешки преговори за формирање влада. Новата црногорска влада беше избрана во Собранието на 30 октомври. И покрај противењето на западните партнери, на власт дојдоа и просрпските партии, членови на поранешниот Демократски фронт, иако Спајиќ ја отфрли таквата можност, а лидерот на Новата српска демократија, Андрија Мандиќ беше избран за претседател на Парламентот.

СУДЕЊЕ НА ДОДИК

– Во Судот на Босна и Херцеговина (БиХ), судскиот процес против претседателот на Република Српска, Милорад Додик, против кого Обвинителството на Босна и Херцеговина на 11 август поднесе обвинение за неспроведување на одлуките на Висок претставник. Додик беше обвинет според изменетиот Кривичен законик на Босна и Херцеговина, што беше наметнат од високиот претставник Кристијан Шмит и според кој неизвршувањето на неговите одлуки е кривично одговорно. Тоа беше изнудена реакција на одлуката на властите на Република Српска да донесат два закони во ентитетскиот парламент, за неизвршување на одлуките на Уставниот суд на територијата на Република Српска и за необјавување на одлуките на високиот претставник во субјектот Службен весник. Шмит ги поништи тие два закони, но Додик го потпиша указот за нивно прогласување, со што стори кривично дело за кое може да биде казнет со затвор до пет години и забрана за вршење на функцијата. Иако ја оспорува легитимноста на Шмит, како и на државниот суд и на обвинителството на БиХ, Додик се појавува на рочиштата, бидејќи во спротивно му се заканува притвор. Додик процесот го нарекува „политички инсцениран“ и „диригиран“ од американската амбасада во Босна и Херцеговина, оценува дека тоа е и „судење на Република Српска“ и предупредува дека „БиХ ќе исчезне“ доколку биде осуден. Одбраната на Додик успеа двапати да ја одложи главната расправа барајќи префрлање на судењето во Бања Лука, како и изземање на Судот на Босна и Херцеговина и обвинителите кои го водат случајот против него.

НОВ ФИНАНСИСКИ ПОТТИК ОД БРИСЕЛ ЗА ЗАПАДЕН БАЛКАН

– Од средината на 2024 година западнобалканската шесторка ќе добие нови средства од Брисел како дел од Планот за раст за Западен Балкан, кој Европската комисија го објави на крајот на мај и го претстави во повеќе детали во октомври. Планот е вреден шест милијарди евра, од кои две милијарди се грантови, а четири заеми и се однесува на периодот 2024-2027 година. На регионот кој претендира да и се приклучи на Европската унија, му нуди однапред некои предности од членството, доколку исто така однапред исполни некои услови, како и поголема претпристапна помош. Планот за раст има четири столба – интеграција во единствениот пазар, подлабока регионална економска соработка, забрзување на фундаменталните реформи и поголема претпристапна финансиска поддршка. Неговата цел е економска конвергенција како клучен фактор за приближување на Западен Балкан до Унијата, имајќи предвид дека нивото на конвергенција меѓу партнерите од регионот и ЕУ не напредува доволно брзо (просечниот БДП по жител изразен во куповна моќ во регионот е 30-50 проценти од просекот на ЕУ). Владите од регионот ќе добиваат одредена сума на секои шест месеци во зависност од спроведените реформи, а за Србија и Косово критериум ќе биде исполнувањето на обврските од дијалогот. Ако една економија не ги спроведе предвидените реформи во период од шест месеци, ќе го изгуби правото на пари. Економијата што ги спроведува реформите ќе добие пари за поддршка на буџетот, односно сама ќе одлучи како ќе го потроши.

БиХ ДОБИ КАНДИДАТСКИ СТАТУС И ЗЕЛЕНО СВЕТЛО ЗА ПРЕГОВОРИ СО ЕУ

Шефовите на држави и влади на земјите членки на ЕУ на 14 декември одлучија да ги отворат пристапните преговори со Босна и Херцеговина кога таа земја ќе ги исполни критериумите за членство. Европскиот совет ја покани Европската комисија да поднесе извештај до март 2024 година за нивото на усогласеност на БиХ, за да донесе таква одлука. До последниот ден се шпекулираше дека БиХ ќе добие отворање на пристапните преговори, иако холандската влада претходно најави дека ќе биде против, бидејќи БиХ исполни само два од 14-те приоритети од Мислењето на Европската комисија. Особено беше изразена загриженост поради реториката на претседателот на Република Српска Милорад Додик за отцепување, неговото континуирано поткопување на државните институции, како и неговите врски со Русија. Претседавачот на Советот на министри на Босна и Херцеговина, Борјана Кришто (од Хрватската демократска заедница на Босна и Херцеговина), оцени дека Брисел „не признава за“ фактот дека БиХ го даде својот максимум во спроведувањето на реформите, додека Додик одлуката на лидерот на ЕУ ја нарече „навреда на здравиот разум и целосна бесмисленост на сите напори поврзани со акциите на БиХ на патот кон ЕУ”. Тој додаде дека по одлуката на Брисел со Русија „треба уште повеќе да соработува“. Во декември 2022 година Босна и Херцеговина доби статус на кандидат за членство во ЕУ, иако во Извештајот на Европската комисија за таа земја речиси и да нема напредок во областа на владеењето на правото и борбата против корупцијата.

ГРЦИЈА ЈА ЗАПИРА АЛБАНИЈА НА ПАТОТ КОН ЕУ

– Поради спорот за Фреди Белери, етнички Грк кој беше избран за претседател на албанската општина Химара, но не ја презеде функцијата откако беше уапсен, Атина се заканува дека ќе ја запре Тирана. на патот кон ЕУ. Белери е во притвор од мај поради наводно купување гласови, откако беше избран за градоначалник на Химара, град во јужна Албанија каде што етничките Грци се мнозинство. Грчките власти бараат Белери, кој има двојно државјанство, да положи заклетва и да ги оствари своите политички права и тврдат дека станува збор за политичко-административна одлука, а не за независност на судството. Позицијата и имотните права на грчкото малцинство во Албанија не се единственото нешто што ги нарушува односите меѓу Атина и Тирана. Нарушувања на односите и несогласувања околу разграничувањето на поморските области. Покрај тоа, двете членки на НАТО технички сè уште се во војна, која Грција ја објави против Албанија во 1940 година, бидејќи грчкиот парламент никогаш не ја ратификуваше владината одлука во Атина во 1987 година за укинување на воената состојба. Тирана верува дека завршувањето на воената состојба ќе ја отвори вратата за преговори за репарации за албанското малцинство Чами, кои беа протерани од грчки Епир по Втората светска војна, додека на многумина им беше конфискуван имотот поради наводна соработка со окупаторите.

НАДВОРЕШНО-ПОЛИТИЧКИ ПИНГ-ПОНГ НА ХРВАТСКИОТ ПРЕМИЕР И ПРЕТСЕДАТЕЛ

– Поставувањето на израелското знаме на зградата на Министерството за надворешни работи во Загреб, по нападот на Хамас на 7 октомври, уште еднаш укажа на јазот меѓу претседателот Зоран Милановиќ и премиерот Андреј Пленковиќ, особено во надворешната политика, каде што нивните одговорности се преклопуваат. Она што за шефот на владата беше гест на солидарност со Израел, за шефот на државата беше „идиотски потег“. Премиерот посочува дека Израел „има право да се брани“ и дека претседателот нема право „на одмазда и масакр“. Заедно со Израел и САД, Хрватска беше една од 14-те земји кои гласаа против резолуцијата во Генералното собрание на ОН на 27 октомври повика на хуманитарен прекин на огнот и прекин на непријателствата во Газа.Тоа беше оправдано за владата, бидејќи во текстот не се споменува ниту Хамас, ниту колење на цивили, а за претседателот беше неприфатливо, бидејќи Хрватска е означена како противник на мирот Двајцата најважни политичари во Хрватска, премиерот од владејачката Хрватска демократска заедница (ХДЗ) и претседателот на опозициската Социјалдемократска партија на Хрватска (СДП), вербално се судрија за Украина и Косово Пленковиќ го обвини Милановиќ дека „зазема проруски, анти-ЕУ и анти-НАТО позиции“ кога се спротивстави на испраќањето оружје во Украина на почетокот на 2023 година. Причината за кавгата беше споредбата на Милановиќ за Крим и Косово, со оценка дека „ меѓународната заедница го украде Косово од Србија“, додека владата го потсети дека, за Загреб, Косово е „независна држава што ја призна Хрватска и со која има дипломатски односи“.

ПОПИСОТ КАКО ПОЛИТИЧКО ПРАШАЊЕ ВО ПОДЕЛЕНА ЦРНА ГОРА

По неколку одложувања и закани за бојкот од страна на опозицијата, во годината кога во Црна Гора се одржаа претседателски и парламентарни избори, Владата донесе одлука за попис на населението, становите и домаќинствата. Атмосферата пред пописот покажа дека пописот е доминантно политичко прашање во едно поделено општество како што е црногорското и дека за клучните политички фактори во земјата се уште примарно значење е националното, верското и јазичното пребројување, а не другите статистички податоци добиени со пописот. Пописот требаше да се одржи во 2021 година, но неколкупати беше одложуван. Владата на претходниот премиер Дритан Абазовиќ одлучи да започне пописот на 1 ноември, на што опозицијата остро се спротивстави, тврдејќи дека нема услови за контрола на тој процес. Пред планираниот почеток на пописот, Црна Гора сè уште беше без влада во полн капацитет, опозицијата се закани со бојкот, а Српската православна црква и просрпските партии започнаа кампања за да ги поучат граѓаните како да се изразат. Првиот потег на новата влада на премиерот Милојко Спајиќ беше да го одложи пописот за декември. Спајиќ потпиша договор со опозицијата и малцинските народи со кој се гарантира политичка контрола на пописот. Пописот трае до крајот на декември, а просрпските партии најавуваат дека по завршувањето на тој процес и објавувањето на резултатите ќе покренат иницијатива за промена на Уставот во делот што се однесува на статусот на јазиците.

ХРВАТСКА: ПРВА ГОДИНА НА ЕВРО И ШЕНГЕН

– Последната година во Хрватска беше одбележана со влезот во Шенген и во еврозоната. Истовременото постигнување на двете главни стратешки цели на Загреб од неговото влегување во Европската унија пред десет години беше одбележано со низа симболични и комеморативни активности на 1 јануари. И додека огромното мнозинство граѓани со ентузијазам го поздравија укинувањето на граничните контроли со Словенија, Унгарија и Италија, префрлањето од куната на еврото исто така донесе проблеми. Многу трговци ја искористија промената на еврото за дополнително да ги зголемат цените, што наиде на остри критики од владата, која ги испрати инспекторите на терен. Тоа не даде премногу резултати, па владата постојано ги ограничуваше цените на одредени производи во текот на годината за да го намали влијанието врз буџетот на граѓаните, бидејќи во 2023 година исто така беше забележана рекордна инфлација на ниво на еврозоната. Лоши вести за Хрватска пристигнаа во октомври од Словенија, која одлучи да ги врати граничните контроли. Привремената одлука за зголемена гранична контрола ја донесе Љубљана по истиот потег на Италија, поради поголемиот притисок од мигрантите поради влошувањето на ситуацијата на Блискиот Исток и зголемената опасност од терористички напади во Европа. Добрата вест е што нема метеж, не е воведена контрола на сите премини, а таму каде што има проверките се по случаен избор, односно возилата и патничките документи се проверуваат само за оние за кои полицијата смета дека се неопходни.